شیرین کام

علمی - خبری

شیرین کام

علمی - خبری

بنایی عجیب در گیلان

                                                 بنایی عجیب در گیلان    

قلعه رودخان

  

  معرفی قلعه رودخان   

قلعه رودخان با مساحتی در حدود 6/2 هکتار، سراسر کوه را به وسیله 52 برج و بارو، و دیواری به طول 1550 متر، که از پستی و بلندی های کوه و عوارض طبیعی تبعیت کرده، احاطه می کند. این بنا به وسیله سنگ و آجر ساخته شده و در بخش های آسیب پذیر و نقاط حساس، سنگ با ملات ساروج به کار رفته، اما در مسیر اطاق ها، برج ها و سقف های گنبدی شکل از آجر، گچ و ملات ساروج استفاده شده است. ارتفاع دیوارها متفاوت و از 3 تا 10 متر متغیر است و در نقاط نفوذپذیر قلعه، دیوارها و باروها قطور و ارتفاع بیشتری دارند.

انتخاب مکان مناسب، بهره گیری از مصالح مقاوم، استفاده از شیوه های مختلف معماری و ایجاد اشکال هندسی متنوع، عظمت خاصی به این مجموعه داده است. فرم کلی قلعه نامنظم است و از دو بخش شرقی و غربی تشکیل شده است.

قلعه رودخان


          موقعیت جغرافیایی   

قلعه عظیم رودخان یکی از باشکوه ترین بناهای تاریخی گیلان زمین است، این دژ بر فراز کوهی در ۲۵ کیلومتری جنوب غربی شهر فومن، در محدوده دهستان گوراب پس،‌ از توابع بخش مرکزی شهرستان فومن قرار دارد. ارتفاع قلعه از سطح دریاهای آزاد بین ۶۵۵ تا ۷۱۵ متر است که خط الراس یکی از ارتفاعات منطقه با نام محلی « قلعه ژیه» واقع شده است.
در جهت شمال غرب قلعه، رودخانه ای به همین نام جاری است که از ارتفاعات پشت کوه و ماسوله داغ تالش، حد فاصل استان گیلان و زنجان، سرچشمه می گیرد.
دکتر منوچهر ستوده در جلد یک کتاب «از آستارا تا استرآباد» نوشته شده، ارتفاع قلعه از شهر رشت ۶۸۰ متر است، در جهت شمالی قلعه، روخانه ای به نام قلعه رودخان وجود دارد که با اندک باران، آب آن دو برابر می شود، به طوری که آب نسبتا زیاد این رودخانه در گذشته مانع حرکت سربازانی بوده که به طرف این قلعه می رفته اند.
جنگل های انبوه قدیمی نیز مانع دیگری برای حرکت مردان جنگی بوده است، به همین خاطر این دژ در دوران آبادانی ممتد خود کمتر مورد حمله متجاوزین قرار گرفته است.

گردشگران و علاقمندان به دیدن قلعه، بعد از شهر فومن جاده آسفالته مسیر قلعه را در جهت جنوب طی می نمایند. پس از عبور از روستاهای گشت، کرد محله، گشت رودخان، سیه کش، گوراب پس، ملسکام، سعید آباد و قلعه رودخان به روستای حیدرآلات می رسند و پس از گذر از میان این روستا، جاده را تا اراضی پارک جنگلی قلعه رودخان می پیمایند و بالاخره مسیر 5/1 کیلومتری صعود تا قلعه را با پای پیاده و از طریق پله های احداث شده طی می کنند.

قلعه رودخان

 

  وجه تسمیه قلعه رودخان

 

از آنجا که این قلعه تاریخی، در کنار رودخانه ای بنا شده به قلعه رودخان معروف است. کلمه رودخان مخفف رودخانه و قلعه رودخان، یعنی قلعه ای که در نزدیکی رودخانه است. این قلعه در ادوار تاریخی به نام های قلعه «هزار پله»، «حسامی» و «سکسار» نیز نامیده شده است.

در فرهنگ تاریخ و جغرافیای شهرستان های ایران، تألیف عبدالرفیع حقیقت رفیع نیز آمده است، «روستای قلعه رودخان، قلعه ای قدیمی دارد که به نام سکسار معروف است، در جنوب آبادی و روی قله کوه بنا گردیده است».  

 تهیه و تنظیم: زهره پری نوش

شهر تاریخ ماسوله در گیلان

                                           شهر تاریخ ماسوله در گیلان   

ماسوله، در ضلع شرقی یکی از رشته کوههای تالش قرار دارد. این محل که به سبب نوع معماری خانه هایش شهرتی جهانی یافته است، در شیب کوه واقع شده و نمای خانه های پله ای آن در دامنه سرسبز و سر برافراشته کوه ها و رودخانه ی خروشان «ماسوله رودخان» که از خط القعر دره می گذرد، از دل انگیزترین و دیدنی ترین مناظر گیلان و ایران است.

ماسوله جدید پس از ترک مردم از کهنه ماسوله (احتمالاً به واسطه شیوع طاعون در سال 943 هـ . ق)، توسط ساکنان آن در 6 کیلومتری شهر متروکه احداث شد. ماسوله در 26 کیلومتری جنوب غربی فومن و در 65 کیلومتری جنوب غربی رشت قرار دارد. ماسوله در 29 درجه و 1 دقیقه عرض شمالی و 27 درجه و 8 دقیقه طول شرقی در ارتفاع 1050 متری از سطح دریا واقع شده است. اختلاف ارتفاع بلندترین و پایین ترین سطح روستا حدود 100 متر است.

ماسوله در گذشته به دلیل قرار گرفتن در محل تلاقی معابر کوهستانی میان آذربایجان، زنجان، گیلان و تالش اهمیت فوق العاده ای داشت. گذرگاه های منشعب از ماسوله که دارای موقعیت نظامی نیز بود، شاهد حوادث و سوانح بسیاری در این ناحیه کوهستانی بوده است.

عده ای بر این اعتقادند که در قرن سوم ه.ق به هنگام فرار آقا سید جمال الدین اشرف از طارم عون بن محمد بن علی از همراهان مجروح وی به این منطقه آمد. وی قبل از مرگ به چوپانی گفت که او را همانجا به خاک سپارد. بعد از خاکسپاری عون بن محمد بن علی در این مکان، چوپان ها کم کم گرد مزار وی جمع شدند. رفته رفته خانه هایی ساخته شد و به تدریج ماسوله متولد شد.

عده ای دیگر ساخت شهر را براساس تاریخ خطی سالک «سالوک معلم » به دو تن از شاگردان سالک به نام های «عین علی» و «زین علی» که مردم را به اسلام فرا می خواندند نسبت می دهند و معتقدند مردم به آن دو گرویده و سپس قبر آنها زیارتگاه اهالی شد.

در زمان فتحعلی شاه، ماسوله تحت اختیار ارتش قرار داشت و برای توپخانه ی ایران گلوله می ساخت. در زمان رابینو ماسوله دارای 5 محله، دو یا سه کاروانسرا، دو حمام و بازاری با 400 دکان بود که در زمستان ها خالی می ماندند.

از محلات ماسوله می توان از کشه سرعلیا، کشه سرسفلی، ریحانه بر، خانه بر، مسجد بر و اسد محله نام برد. در گذشته چهار پل چوبی بر روی رودخانه احداث شده بود. از این میان پل بنا علی و پل حاجی محمدحسن از اهمیت و کاربرد بیشتری برخوردار بودند.

بیشتر اهالی ماسوله، تالش و دارای مذهب شیعه ی اثنی عشری هستند. وجود امامزاده های متعدد در کل منطقه و پاره ای شباهت های معماری با معابد مهری و مانوی نیز نشان از تأثیرپذیری تاریخی و دینی دارد.

 

بقعه عون بن علی یا عون بن محمد حنیفه بن علی؛ این بقعه به عنوان محور بـُقاع منطقه و محل اصلی تجمعات مذهبی ساکنان ماسوله به شمار می آید. بقعه در کنار مسجد قرار دارد و به قلندرخانه نیز معروف است. این امر می تواند نشانگر اعتقادات صوفیانه اهالی منطقه نیز باشد. بقعه ی عون بن علی بن محمد بن علی دارای دری به ابعاد 145*72 سانتیمتر است که به در «چله خانه» شهرت دارد. پلان بقعه هشت گوش است و گنبدی دو پوش دارد. ارتفاع صحن امامزاده تا زیر طاق گنبد اول 20/4 متر است. این گنبدشلجمی (اگر دو قوس از دایره بر سطحی محیط شود که هر دو از نصف دایره طولشان بیشتر باشد و انحداب یا کوژی آن در دو جانب باشد، آن شکل را شلجمی گویند) است و در روزگاران جدید با حلب پوشانده شده است. در داخل اتاق حرم بقعه، صندوقی جای دارد که بر روی آن کتیبه ای به خط نسخ از سوره فتح و با تاریخ 1015 هـ.ق دیده می شود. چند سنگ قبر در داخل و ایوان های بقعه و مسجد همجوار وجود دارد که مربوط به زمان قاجاریه است.

امامزاده عین علی و زین علی؛ این امامزاده در 1600 متری شرق ماسوله در محلی به نام «اشکلت» واقع است. امامزاده دارای کتیبه ها و پنجره های مشبک است و تاریخ ساخت آن 911 هـ.ق است.

 امامزاده ابراهیم؛ در «خروه بن» بالای ماسوله و بر سر راه جاده خلخال واقع شده و دارای قدمت تاریخی است. 

امامزاده هاشم؛ در مغرب ماسوله، زیر کوه سنگی قلعه بن قرار دارد. این امامزاده بنایی تاریخی دارد و بر سر راه جاده طارم واقع است.



آنچه امروز بیش از هر چیز دیگر توجه جهانگردان و گردشگران داخلی را به خود جلب می کند؛ معماری، بافت و ترکیب سنتی منازل ماسوله است.

خانه های ماسوله اغلب دارای دو طبقه است. هر خانه در مجموع از دو قسمت تشکیل شده است:

قسمت زمستانی؛ قسمت زمستانی منازل را در زبان محلی «سومه» می نامند. سومه از اتاقی کوچک که معمولاً در عقب خانه جای دارد و از نور چندانی برخوردار نیست، شکل گرفته است. تنها نقطه ی نورگیر آن روزنه ای است به نام «لون». در وسط این اتاق کوره ای که از آن برای آشپزی و تهیه غذا و همچنین تأمین گرما استفاده می شود، تعبیه شده است. در گرداگرد اتاق طاقچه هایی ساخته شده که ظروف گوناگون چینی و مسی بر روی آن جا می گیرد.

قسمت تابستانی؛ یا اتاق پیشخوان، دارای پنجره های اروسی چوبی و بالارو است. این پنجره ها دارای گره های چینی هندسی است و با شیشه های رنگارنگ تزیین می شود.

بعضی از خانه ها علاوه بر پیشخوان، اتاقکی بر بام منزل دارند که به زبان محلی به آن «برج» گفته می شود. این اتاق تنها در تابستان مورد استفاده قرار می گیرد. در اتاق پیشخوان طاقچه های جانبی دیده می شود. بام هر منزل در ماسوله متمایل به کوه ساخته می شود و قسمت پیشین منازل بر عقب آن مسلط است.

افسانه ورسک

افسانه ورسک

 

قطار شمال از دامنه کوهستان پایین می آید و به سمت ایستگاه ورسک می چرخد مسافران به سمت پنجره ها هجوم می آورند تا زیبای 72 ساله را تماشا کنند و عکسی به یادگار بگیرند. هیچ کس نمی خواهد این فرصت را از دست دهد شاید دوباره این دیدار دست ندهد.

مسافرانی که جاده فیروزکوه را برای سفر به استان مازندران بر می گزینند، غالبا ترجیح می دهند در ورسک توقف کنند و پل زیبای راه آهن آن را ببینند. تقریبا عموم مردم عقیده دارند نام پل ورسک از نام مهندس ورسک آلمانی گرفته شده است. البته در گورستانی هم که در پشت ایستگاه راه آهن ورسک قرار دارد بر روی یک قبر بدون نشان با رنگ سفید نام والتر اینگر اتریشی به عنوان سازنده پل نقش بسته است.

اما بهتر است برای آشنایی با طراح و سازنده پل نگاهی به روزنامه اطلاعات مورخ 5/2/1315 بیندازیم و گزارش یک خبرنگار را از افتتاح پل بخوانیم: رابسویچ مهندس می گفت: روزی که این مدل را برای احداث پل ورسک تهیه کردم مهندسان دیگر با نظر حیرت به آن نگریسته و اجرای نقشه و احداث آن را در شمار یکی از فتوحات علم مهندسی به حساب آوردند امروز که این پل (پل ورسک) احداث گردیده همه، من و رفقایم را تشویق و تحسین می کنند و آن را در شمار بهترین پل های قشنگ و شاهکار مهندسی می دانند.

رابسویچ مهندس اتریشی و سمت او رئیس نظارت ساختمان پل بود ولی سرپرست مهندسان که محاسبات پل را انجام می داد مهندس هانس اتوناتر سوئیسی است.

علی رغم آنکه در زمان ما پل های طولانی و مرتفع بسیاری وجود دارد، چرا نام این پل همچنان به عنوان یک افسانه در ذهن ما ایرانیان نقش بسته است؟ اهمیت این پل وقتی آشکار می شود که بدانیم متفقین در طول جنگ جهانی دوم برای جلوگیری از شکست اتحاد جماهیر شوروی سابق از قوای آلمان، کمک های تسلیحاتی خود را از طریق کشتی به بندر شاهپور سابق (امام خمینی فعلی) در خلیج فارس می رساندند و سپس روزانه با 75 قطار و 1368 واگن، ادوات نظامی را به بندر شاه (بندر ترکمن فعلی در دریاچه خزر) منتقل و به کشتی های روسی تحویل می دادند و این یعنی در هر دقیقه یک قطار از روی این پل مهم عبور می کرد تا این که نهایتا 5 میلیون تن مهمات حمل گردید و ایران پل پیروزی متفقین بر آلمان نازی نام گرفت.

در خصوص مشخصات پل ورسک باید گفت که این پل توسط کنسرسیوم دانمارکی کامپساکس (برنده مناقصه احداث خط راه آهن شمال) در سال 1315 و با هزینه دو میلیون و ششصد هزار ریال ساخته شد، اما ساخت پلی در ارتفاع 110 متری از کف دره و با دهانه 66 متر چگونه صورت پذیرفته است و راز دارست بتنی که دقیقا زیر پل قرار دارد چیست؟  

افسانه ورسک

 

شعبده ورسک  

غالب مردمی که قدم زنان در کف دره به تماشای پل مرتفع مشغولند از آنچه در زیر پایشان قرار دارد بی اطلاعند. آنها نمی دانند که بر روی سقف یک تونل گام بر می دارند در زیر پل ورسک و سطح کف دره، سازه ای ماننده سرسره ساخته شده است این سازه جریان آب کف دره را از تماس با سقف تونل زیرین دور نگه می دارد. در واقع قطار پس از عبور از روی پل پس از چرخش و کم کردن ارتفاع، از زیر کف دره عبور کرده و وارد ایستگاه می شود.

مین گذاری پل ورسک

بخش دیگری از سرگذشت عجیب پل ورسک مین گذاری آن است که دکتر محمد سجادی (وزیر راه از 11/10/1317 تا 13/9/1320) در گفتگویی با سالنامه دنیا (جلد ششم سال 1349 صفحه 134) به آن اشاره کرد. وی عنوان می کند با شنیدن اخبار وحشتناک از جبهه های جنگ شوروی، دستور مین گذاری پل ورسک و پل های مهم دیگر راه آهن داده شد  و این کار با دقت و به صورت محرمانه انجام پذیرفت. لیکن پس از اشغال ایران توسط متفقین، دستوری برای انفجار پل ها صادر نشد و متفقین هم از مکان دقیق آنها باخبر شدند.

در حال حاضر متاسفانه هیچ تابلوی راهنمایی جهت معرفی این سازه زیبا و حساس که به مدت 72 سال پا برجاست وجود ندارد و غالب گردشگران تنها مجبورند به دیدن آن بسنده کنند. جا دارد با رفع این نقیصه بر اطلاعات ایرانگردان افزود.

کلام آخر این که در ذهن ما ایرانیان نام راه آهن سراسری ایران با نام آلمانی ها گره خورده است ولی واقعیت آن است که مخارج آن بر دوش ایرانی و ساخت آن با دستان قوی ایرانی بود. لذا امید است مسئولان محترم سازمان میراث فرهنگی استان مازندران به جهت نکوداشت معماران و مجریان ایرانی این پل، که رنج فراوانی متحمل شدند اقدامی شایسته مبذول دارند.  

افسانه ورسک

منبع: مجله موفقیت شماره 158